Uit het dagblad Trouw – 19 april 2008 – van Pauline Weseman

Komst Eijk ‘helpt’ oud-katholieken

De toenemende kritiek op de autoritaire houding van rk aartsbisschop Eijk biedt groeikansen voor de oud-katholieke kerk, Meerdere rk ambtsdragers overwegen al over te stappen. De oud-katholieke kerk wil zich sterker profileren als alternatief voor de Roomse kerk, maar zonder deze voor het hoofd te stoten.

Het kan toeval zijn, maar sinds de benoeming van de rooms-katholieke aartsbisschop Eijk een klein halfjaar geleden, klopten al vijf ambtsdragers uit de rooms-katholieke kerk aan bij de oud-katholieke kerk. Zij kwamen hun mogelijkheden verkennen binnen de oud-katholieke kerk.
Voorheen kwam er in een heel jaar weleens eentje langs, zegt algemeen secretaris van de oud-katholieken Emile Verhey. “Dit is een duidelijke toename.” Volgens Verhey lopen deze ambtsdragers – diakenen, priesters – aan tegen de structuur van de rk kerk “Wat hen aanspreekt, is dat we toch katholiek zijn, maar met een open klimaat.”

De oud-katholieke kerk met 5500 actieve leden en twee bisdommen in Utrecht en Haarlem is nog steeds relatief onbekend bij het Nederlandse volk. De kerk ging in 1723 zelfstandig verder na een schisma met de rk kerk. De oud-katholieken ageerden tegen het hun inziens centralistische gezag van de rk kerk. Ze kozen hun eigen bisschoppen en doen dit nog steeds. Vandaag (zaterdag 19 april 2008) kiezen zij de opvolger van de onlangs overleden Bert Wirix-Speetjens, ‘bisschop Bert’.
Oud-katholieken hebben als ideaal de ongedeelde christelijke kerk van de eerste tien eeuwen na Christus. Naast dat de oud-katholieken de paus als superbisschop afwijzen, mogen priesters huwen en worden sinds 1998 vrouwen in het ambt toegelaten. Homoseksuele stellen kunnen een zegen krijgen in de kerk. Het sacrament van het huwelijk krijgen zij echter niet.
Rudolf Scheltinga maakte in 1998 al de overstap als pastoraal werker van de rk kerk naar de oud-katholieke kerk. Uit teleurstelling. Inmiddels is hij priester en werkt hij als assistent pastor van de Utrechtse parochie en als geestelijk verzorger. Scheltinga stapte over omdat hij zich ’te gevangen’ voelde in de rk kerk. “Door het priestertekort moest ik als pastoraal werker vaker op ziekenbezoek in het ziekenhuis, maar tegelijk mocht ik het sacrament van ziekenzalving niet toedienen. Ik had ook moeite met de top-down benadering van de rk kerk, dat besluiten van bovenaf worden genomen. Daarbij wilde ik priester worden, maar ik was gehuwd. Dat kan niet in de rk kerk”.

Scheltinga heeft inmiddels zijn thuis gevonden in de oud-katholieke kerk. De afgelopen jaren informeerden bij hem geregeld eveneens gefrustreerde ex-collega’s uit de rk kerk naar hoe hij die overstap had gemaakt. “Zo’n stap kunnen velen uiteindelijk niet maken. Als je uit de rk kerk stapt, ben je je baan kwijt en je inkomen. Vaak zie je dat deze mensen eerst in een zorginstelling gaan werken. Zo wordt het lijntje met de bisschop al dunner en dan wagen ze de stap naar de oud-katholieke kerk.”
De komst van Wim Eijk als rk-aartsbisschop heeft het aantal gefrustreerde ambtsdragers mogelijk versneld doen toenemen, zegt Verhey voorzichtig. De huidige crisis in de rk kerk waarbij Eijk wordt verweten al te autoritair besluiten en ontslagen door te voeren, doet daar wellicht een schepje bovenop.
Pastor Scheltinga zag de bui al hangen bij de benoeming van Eijk als aarts-bisschop, in december 2007. Hij belde meteen het bisschoppelijk bureau van de oud-katholieke kerk om te vragen of dit niet het moment was om meer informatiemateriaal te drukken en te verspreiden. Scheltinga: “Ik wist wat Eijk in bisdom Groningen heeft aangericht en verwachtte dat in het aartsbisdom Utrecht ook. Belangrijke beslissingen en ontslagen meedelen per email, zoals Eijk nu zou doen, is in de oud-katholieke kerk ondenkbaar. Wij hebben een collegiaal bestuur. Onze bisschoppen hebben een verantwoordelijkheid maar beslissen nooit in hun eentje. Anders worden ze teruggefloten.”

Los van de perikelen rond Eijk was de oud-katholieke kerk al bezig om zich meer te profileren. Er wordt gewerkt aan websites voor alle 26 parochies, er komt een voorlichtings-dvd waarop onder meer de zegening van een homo stel en een diakenwijding is te zien. Vorig jaar verspreidden acht kerkgenootschappen het handzame boekje ‘Intercity Bestemming Pasen’ als voorbereiding op Pasen. Het boekje komt oorspronkelijk uit de oud-katholieke kerk Scheltinga: “We moeten nog meer uit onze schuilkerkmentaliteit komen en ons meer profileren.”
‘Plant uw boom in de oud-katholieke kerk en laat Eijk voor wat hij is.’ Deze slogan is puur denkbeeldig en zal er natuurlijk nooit komen, verzekert pastor Scheltinga, maar stiekem zou hij wel goed aansluiten op de bezorgdheid van veel oud-katholieken over de rk kerk. “Het is altijd te betreuren als mensen teleurgesteld en ontworteld raken in de kerk die ze ooit kozen als hun spirituele en levensbeschouwelijke thuis. Vertrekken is een soort rouwproces. Als je die zoekenden een nieuw thuis zou kunnen bieden, dan is dat mooi. Ik denk dat veel rooms-katholieken al oud-katholiek zijn zonder het zelf te weten. Ze zijn katholiek maar niet rooms. Ze willen meer invloed, democratie, vrouwen in het ambt, enzovoort. Maar het is onbeleefd om te vissen in andermans vijver. Dat doe je niet.”
Dat vindt secretaris Verhey ook “Aan de ene kant wil je correct omgaan met de zusterkerk, de rk-kerk Die wil je niet voor het hoofd stoten. We hebben onderling goed contact. Maar zo langzamerhand worden we gedwongen om onszelf meer te profileren als alternatief voor de roomse kerk”.
Argumenten genoeg. Met haar rijke liturgie, hechte gemeenschap en haar democratische en liberale houding tegenover vrouwen en homoseksuelen zou de oud-katholieke kerk een gat in de markt moeten zijn. Maar of de rk kerk zich nu zorgen moet maken over een exodus naar de oud-katholieke kerk, valt sterk te betwijfelen. Vooralsnog krimpt de kerk alleen maar. Sinds de jaren twintig is de kerk in Nederland gehalveerd. Hoe komt dat?

De Amsterdamse oud-katholieke pastoor Dick Schoon, die genoemd wordt als de meest geschikte kandidaat voor de vacante bisschopszetel, zegt hierover: “Ten eerste hebben wij net als de meeste andere kerken last van de ontkerkelijking. Er is zoveel te beleven elders. Tegelijk heeft de oud-katholieke kerk nooit dwang willen uitoefenen op haar leden. Wij doen een groot beroep op de eigen verantwoordelijkheid. Het liberale karakter van een kerk die met zijn tijd meegaat, werkt ook in het nadeel. Dit spreekt vaak mensen aan die bijvoorbeeld liever naar het theater gaan. En we lopen niet zo te koop met de kerk”
Volgens secretaris Verhey kwamen de nieuwelingen in de oud-katholieke kerk de laatste dertig jaar vooral uit de protestantse hoek, vanuit een toenemende behoefte aan liturgische schoonheid. De laatste jaren, merkt Verhey, schrijven ook meer rooms-katholieken zich in. Verhey merkt dat ‘gewone rooms-katholieke gelovigen’ minder snel overstappen. “Als zij al overstappen, is dat vooral door de liturgie, de wekelijkse eucharistieviering en de kleine warme gemeenschap. Pas in de tweede plaats is de autoritaire structuur een reden. Dat komt door de grote discrepantie tussen de bisschopslaag en de gelovigen in de parochies.”
Pastoor Schoon vult aan: “In de rk kerk zijn genoeg mogelijkheden om je geloof op een eigen manier vorm te geven. Ook voelen mensen zich beschermd door de grootte van de rk kerk, dat die ook zonder hen wel zal blijven bestaan.
Onze kerk trekt wél rooms-katholieken die zich onderdrukt voelen in de rk kerk, zoals homoseksuelen en ambtsdragers. Protestanten komen inderdaad graag af en toe een mis meemaken, maar ze willen zich uiteindelijk vaak niet binden aan onze kerk We moeten groeien, we bevinden ons in een moeilijke positie. Belangrijk is daarom dat de nieuwe bisschop van Haarlem duidelijke ideeën heeft over groei.”

Op zaterdag 19 april 2008 kozen de kleine drieduizend oud-katholieken in bisdom Haarlem hun nieuwe bisschop.
De verschillen met de rk kerk zijn groot. Daar maakt de paus per brief zijn keuze voor een bisschop bekend. Bij de oud-katholieken mag elk lid zich hierover uitspreken, omdat de Heilige Geest zich aan elk lid geopenbaard zou hebben.
Elke priester van tenminste dertig jaar die minstens vijf jaar als geestelijke werkt in de oud-katholieke kerk is verkiesbaar, ongeacht of iemand wil of niet. Pas na de verkiezing, mag de gekozene de post eventueel weigeren. Voor deze post zijn 24 gegadigden, onder wie twee vrouwen. De zestien geestelijken van het bisdom Haarlem en acht lekenvertegenwoordigers van de parochies kiezen de bisschop uiteindelijk tijdens de mis zaterdag in Haarlem door een stembiljet in de miskelk te deponeren. Het verkiezingsproces verloopt snel. Binnen zes weken na vertrek van de vorige bisschop moet een opvolger zijn gekozen en binnen drie maanden worden gewijd.